Sau chiến tranh thế giới thứ II, trong các nước đồng minh, Mỹ là nước ít bị thiệt hại nhất, nền kinh tế lại được chiến tranh tiếp sức, nên trở thành cường quốc hùng mạnh, trong khi châu Âu bị chìm trong đống tro tàn đổ nát. Như đã đề cập, New Deal của tổng thống F.D. Roosevelt dù để lại hậu quả nặng nề sau này, nhưng một mặt nền kinh tế Mỹ được lợi lớn từ công nghiệp phục vụ chiến tranh, mặt khác – và đây là điều quan trọng hơn, là những tư tưởng về tự do kinh doanh được các nhà lập quốc đưa thành nền tảng trong Hiến pháp, nên dù bị New Deal kìm hãm, tinh thần laissez-faire vẫn không bị phế bỏ và đây là yếu tố chủ yếu khiến cho nền kinh tế Mỹ có khả năng tự điều chỉnh. Không phải ngẫu nhiên mà Tối cao pháp viện Mỹ đã bác bỏ hàng loạt các định chế của F.D. Roosevelt và không phải ngẫu nhiên mà F.D. Roosevelt đã tìm cách mở rộng cơ quan tư pháp này nhằm đưa “người của mình” vào đó, nhưng nỗ lực của ông bị thất bại. Chính tinh thần laissez-faire bất khả xâm phạm trong Hiến pháp Mỹ đã giúp nước Mỹ không bị “liệt kháng”.
Một kế hoạch tái thiết đồ
sộ nhất trong lịch sử được triển khai tại châu Âu – kế hoạch Marshall, với tổng
giá trị lên tới 17 tỷ USD (một số tiền rất lớn lúc bấy giờ), do Mỹ tài trợ. Các
sử gia đã và đang tranh cãi về hiệu quả, tác động cũng như “mặt phải mặt trái”
của kế hoạch Marshall
“Kế hoạch Marshall
đã giúp châu Âu, nhưng chỉ đóng góp một phần nhỏ vào sự phục hồi kinh tế mạnh
mẽ thời hậu chiến. Tôi coi chính sách tự do hóa thị trường hàng hóa và tài
chính Tây Đức do Ludwig Erhard đưa ra năm 1948 là đóng vai trò quan trọng hơn
rất nhiều trong việc thúc đẩy khôi phục kinh tế thời hậu chiến của Tây Đức. Tất
nhiên là Tây Đức đã trở thành một cường quốc kinh tế nổi bật ở khu vực”.
Chúng ta hãy tìm
hiểu về kế hoạch Marshall để thấy tác động như thế nào đối với Tây Âu!
I. BỐI CẢNH CHÂU ÂU VÀ HOA KÌ
1. Bối cảnh Châu Âu
Phần lớn châu Âu
bị tàn phá nặng nề với hàng triệu người chết và bị thương sau chiến tranh thế giới thứ
II.
Chiến sự tàn phá trên toàn lục địa, trải rộng trên một diện tích còn lớn hơn
chiến tranh thế giới thứ I. Các cuộc ném bom dai dẳng cũng đồng nghĩa với việc
phần lớn các thành phố lớn đều bị tàn phá hủy nặng nề, với các khu công nghiệp
bị đánh phá nghiêm trọng. Rất nhiều thành phố lớn, bao gồm cả Warszawa và Berlin
hoàn toàn đổ nát, các thành phố khác, như London và Rotterdam, thì bị thương
tích nặng nề. Hạ tầng cơ sở kinh tế điêu tàn, hàng triệu người trở thành vô gia
cư. Mặc dù nạn đói ở Hà Lan năm 1944 đã dịu đi cùng với nguồn viện trợ, nhưng
sự hoang tàn của ngành nông nghiệp cũng khiến cho nạn đói xảy ra tại một số
vùng trên lục địa, lại càng trở nên nghiêm trọng vì mùa đông đặc biệt khắc
nghiệt năm 1946–1947 tại vùng tây bắc châu Âu. Đặc biệt hạ tầng giao thông bị
phá hoại nghiêm trọng, vì đường sắt, cầu cống, đường sá là các mục tiêu không
kích quan trọng, trong khi phần lớn các đoàn tàu thương mại đã bị đánh chìm.
Mặc dù phần lớn các thị trấn nhỏ và làng mạc ở Tây Âu không phải chịu cảnh tàn
phá ghê gớm như vậy, nhưng việc hệ thống giao thông bị tiêu hủy cũng làm cho họ
trở nên cô lập về mặt kinh tế. Bất kỳ vấn đề nào trên đây đều không dễ để giải
quyết, vì phần lớn các quốc gia tham chiến đều đã kiệt quệ về tài chính.
Tại Washington,
người ta nhất trí là những sai lầm sau chiến tranh thế giới thứ I không được
phép tái diễn. Bộ ngoại giao dưới thời Tổng thống Harry S. Truman dồn tâm sức
theo đuổi các hoạt động đối ngoại, nhưng Quốc hội thì phần nào tỏ ra không quan
tâm. Ban đầu, người ta hy vọng là chỉ cần không nhiều tiền lắm cũng đủ để tái
thiết châu Âu; và Anh, Pháp, với sự giúp sức từ các thuộc địa của họ, sẽ nhanh
chóng khôi phục nền kinh tế của họ. Tuy nhiên, tới năm 1947 vẫn chỉ có rất ít
tiến bộ. Và mùa đông giá lạnh liên tục trong mấy năm làm tình hinh vốn đã xấu
lại càng xấu hơn. Nền kinh tế châu Âu dường như không phát triển mạnh với tỷ lệ
thất nghiệp cao, lương thực thiếu thốn, dẫn đến các cuộc đình công và bất ổn
trong một số quốc gia. Năm 1947, nền kinh tế châu Âu vẫn còn ở dưới mức trước
chiến tranh, và hầu như không có dấu hiệu tăng trưởng. Sản lượng nông nghiệp ở
khoảng 83% mức năm 1938, sản xuất công nghiệp là 88%, xuất khẩu chỉ ở mức 59%.
Sự thiếu hụt
lương thực là một trong những vấn đề trầm trọng nhất. Trước chiến tranh, Tây Âu phụ thuộc vào
nguồn lương thực thặng dự từ Đông Âu, nhưng những nguồn đó đã bị chặn lại phía
sau Bức màn sắt. Một nhân tố cốt yếu khác cho nền kinh tế nói chung là sự
thiếu hụt than đá, càng trở nên trầm trọng vì mùa đông lạnh lẽo 1946-1947. Tại
Đức, các căn hộ không được sưởi ấm, khiến hàng trăm người chết cóng. Tại Anh,
tình hình không đến nỗi tồi tệ như vậy, nhưng nhu cầu dân chúng khiến cho sản
xuất công nghiệp bị đình trệ hoàn toàn. Một trong những động cơ thúc đẩy kế
hoạch trên là lòng nhân đạo muốn chấm dứt những thảm cảnh đó.
Đức nhận được
nhiều đề nghị từ các quốc gia Tây Âu đổi lương thực lấy than đá và sắt thép tối
cần thiết khi đó. Nhưng cả Ý lẫn Hà Lan đều không thể được bán rau quả mà trước
đó họ vẫn bán ở Đức, với hệ quả là Hà Lan phải tiêu hủy một phần đáng kể vụ thu
hoạch của mình. Đan Mạch muốn đổi 150 tấn mỡ lợn một tháng, Thổ Nhĩ Kỳ muốn đổi
hạt dẻ; Na Uy muốn đổi cá và dầu cá, Thụy Điển muốn đổi một lượng lớn mỡ. Các
quốc gia Đồng Minh, tuy nhiên, không muốn để người Đức được mua bán. Trước tình
hình đó, Tướng Lucius D. Clay và Hội đồng Tham mưu trưởng Liên quân ngày càng
tỏ ra lo lắng trước sự gia tăng ảnh hưởng của chủ nghĩa cộng sản tại Đức, cũng
như tình hình thất bại của các nền kinh tế Châu Âu không thể phục hồi mà không
có nền công nghiệp Đức, là nền móng mà trước kia họ phải dựa vào, mùa hè năm
1947, Ngoại trưởng, Tướng George Marshall, dựa vào lý do "cơ sở an ninh
quốc gia", cuối cùng đã thuyết phục được Tổng thống Harry S. Truman bãi bỏ
chỉ thị JCS 1067 trừng phạt Đức, thay vào đó bằng chỉ thị JCS 1779. Tháng 7 năm
1947 chỉ thị JCS 1067, vốn vẫn định hướng cho lực lượng chiếm đóng Mỹ tại Đức
nhằm "... không thực hiện bất kỳ bước nào để tiến tới khôi phục nền kinh
tế Đức", được thay thế bởi chỉ thị JCS 1779, nhấn mạnh "Một châu Âu
trật tự, phồn vinh đòi hỏi phải có sự đóng góp kinh tế từ một nước Đức ổn định
và hiệu quả". Chỉ thị JCS 1067 đã có hiệu lực trong vòng hơn hai năm.
Những hạn chế áp đặt lên nền sản suất công nghiệp của Đức phần nào trở nên
thông thoáng hơn, cho phép sản xuất thép tăng lên từ mức 25% trước chiến tranh
tới định mức 50% năng suất trước thế chiến.
Nền công nghiệp
Đức tiếp tục bị dỡ bỏ, và năm 1949 Thủ tướng Đức Konrad Adenauer viết thư cho
phe Đồng Minh, yêu cầu chấm dứt việc đó, viện dẫn sự trái khoáy trong việc
khuyến khích phát triển công nghiệp và việc phá bỏ các nhà máy, cũng như sự mất
lòng dân từ chính sách đó. Sự ủng hộ cho việc dỡ bỏ các nhà máy lúc này tới chủ
yếu từ phía Pháp, và Thỏa thuận Petersberg tháng 11 năm 1949 cho phép giảm tốc
độ phá dỡ đi rất nhiều, mặc dù việc tháo dỡ các nhà máy nhỏ tiếp tục cho tới
năm 1951. Kế hoạch "định mức công nghiệp" đầu tiên, được phe Đồng
Minh ký ngày 9 tháng 3 năm 1946, tuyên bố nền công nghiệp nặng của Đức phải
giảm xuống 50% mức năm 1938 bằng cách phá bỏ 1.500 nhà máy có tên trong danh
sách. Tháng 1 năm 1946, Hội đồng kiểm soát Đồng Minh áp đặt cơ sở cho nền kinh
tế Đức bằng cách đặt hạn mức cho sản xuất thép của Đức vào khoảng 5,8 triệu tấn
một năm, bằng với 25% mức trước chiến tranh. Nước Anh, chiếm đóng những vùng
sản xuất thép chính, đòi phải giới hạn sản lượng hơn nữa bằng cách đặt một tối
đa là 12 triệu tấn thép một năm, nhưng cuối cùng cũng phải chịu theo ý Mỹ, Pháp
và Liên Xô (vốn định đặt mức giới hạn 3 triệu tấn trước đó). Các nhà máy thép
thừa ra sẽ phải bị phá bỏ. Nước Đức bị đẩy xuống mức sống khi cuộc Đại khủng
hoảng lên tới đỉnh điểm năm 1932 Sản xuất ô tô bị định ở 10%
mức trước thời chiến....
Kế hoạch
"Định mức công nghiệp Đức" được tiếp nối bởi một số kế hoạch mới hơn,
kế hoạch cuối cùng được ký vào năm 1949. Tới năm 1950, sau khi thực tế đã hoàn
thành các kế hoạch "định mức công nghiệp", người ta dỡ bỏ 706 nhà máy
ở Tây Đức và sản lượng thép bị giảm xuống còn 6,7 triệu tấn. Vladimir Petrov
nhận xét là phe Đồng Minh đã "trì hoãn trong vài năm sự phục hồi kinh tế
của lục địa châu Âu bị chiến tranh tàn phá, sự phục hồi mà cuối cùng Mỹ phải
tốn hàng tỷ đô la vào đó". Năm 1951, Tây Đức chấp thuận gia nhập Cộng đồng
Than Thép châu Âu (ECSC) vào năm sau. Điều đó có nghĩa là một số hạn chế về
định lượng và sản lượng thực tế do Ủy ban quốc tế giám sát vùng Ruhr được dỡ
bỏ, và vai trò của ủy ban này được tiếp quản bởi ECSC.
Hoa Kỳ bị ảnh
hưởng rất ít bởi cuộc chiến tranh. Họ tham chiến muộn hơn hầu hết các quốc gia
châu Âu, và chỉ bị những tàn phá rất khiêm tốn trên lãnh thổ của mình. Số lượng
dự trữ vàng của Hoa Kỳ vẫn còn nguyên, cũng như cơ sở hạ tầng nông nghiệp và
sản xuất, với nền kinh tế lành mạnh. Những năm chiến tranh mang lại thời kỳ
phát triển kinh tế mạnh mẽ nhất trong lịch sử, với các nhà máy của Mỹ sản xuất
hàng hóa phục vụ cho cả nhu cầu vật tư chiến tranh của Mỹ lẫn đồng minh. Sau
chiến tranh, các nhà máy này được nhanh chóng chuyển đổi sang sản xuất vật liệu
tiêu dùng, và sự khan hiếm trong chiến tranh được thay thế bởi sự bùng nổ mức
tiêu thụ hàng hóa. Sức khỏe về lâu dài của nền kinh tế Mỹ tuy nhiên phụ thuộc
vào thương mại, vì để duy trì sự phồn thịnh nó cần xuất khẩu hàng hóa làm ra.
Viện trợ từ Kế hoạch Marshall phần lớn sẽ được châu Âu sử dụng để mua vật tư
cũng như hàng hóa sản xuất tại Mỹ.
Một động cơ quan
trọng cho nước Mỹ, và cũng là một sự khác biệt cơ bản so với thời kỳ hậu chiến
tranh thế giới thứ I là sự bắt đầu Chiến tranh Lạnh. Một số quan chức trong
chính phủ Mỹ ngày càng tỏ ra nghi ngờ các hoạt động của Liên Xô. George Kennan,
một trong số các lãnh đạo trong việc phát triển kế hoạch, đã dự đoán về sự hình
thành thế giới hai cực. Với ông, Kế hoạch Marshall là con cờ chủ đạo của học
thuyết "phong tỏ". Cũng đáng lưu ý là Kế hoạch Marshall được khởi
xướng khi liên minh thời chiến vẫn còn phần nào đoàn kết, Chiến tranh Lạnh chưa
bắt đầu và, đối với phần lớn những người hoạch định Kế hoạch Marshall, sự lo
ngại Liên Xô không phải là mối lo chủ yếu như trong những năm tiếp theo.
Dù vậy, sức mạnh
và sự thu hút của các đảng cộng sản bản địa tại chính các quốc gia Tây Âu sở
tại khiến Hoa Kỳ cũng phải lo ngại. Tại cả Pháp và Ý, sự nghèo khổ thời hậu
chiến như tiếp thêm sinh lực cho các đảng cộng sản, vốn đã đóng vai trò trung
tâm cho phong trào kháng chiến trước đó. Các đảng này giành được thắng lợi quan
trọng trong các cuộc bầu cử sau thế chiến, với Đảng Cộng sản Pháp trở thành
chính đảng lớn nhất nước Pháp. Mặc dù ngày nay các sử gia coi mối nguy Pháp và
Ý rơi vào tay đảng cộng sản là chuyện xa vời, nhưng nó đã được coi là mối đe
dọa thực tiễn với các nhà hoạch định chính sách Mỹ lúc đó. Chính phủ Mỹ dưới
thời Harry S. Truman bắt đầu tin vào khả năng này vào năm 1946, đặc biệt với
bàn diễn văn "Iron Curtain" (Bức màn sắt) của Churchill, đọc trước sự
có mặt của Truman. Trong tâm trí họ, Hoa Kỳ cần phải xác định lập trường của họ
trên trường quốc tế, nếu không họ sẽ mất đi sự tín nhiệm. Sự trổi dậy của học
thuyết "phong tỏa" lập luận rằng Hoa Kỳ cần phải giúp đỡ thật nhiều
cho các quốc gia phi cộng sản để ngăn chặn sự bành trướng ảnh hưởng của Liên
Xô. Người ta cũng hy vọng là các quốc gia Đông Âu cũng sẽ gia nhập kế hoạch
này, và rút khỏi khối Xô viết đang nổi lên.
Thậm chí từ
trước khi có Kế hoạch Marshall, Hoa Kỳ đã gửi một lượng lớn viện trợ để giúp
châu Âu hồi phục. Khoảng 9 tỷ đô la đã được sử dụng trong khoảng thời gian từ
năm 1945 tới 1947. Phần lớn số viện trợ này là viện trợ gián tiếp, đến từ dạng
thỏa thuận lend-lease liên tiếp, và thông qua nỗ lực của binh sĩ Mỹ sửa chữa hạ
tầng cơ sở cũng như giúp người tị nạn. Một số các thỏa thuận hỗ trợ song phương
cũng được ký kết, mà quan trọng nhất trong số đó có lẽ là việc hứa hẹn giúp đỡ
quân sự cho Hy Lạp và Thổ Nhĩ Kỳ theo Học thuyết Truman. Tổ chức Liên Hiệp Quốc
khi đó mới ra đời cũng tiến hành một loạt các hoạt động cứu trợ nhân đạo, tài
trợ hoàn toàn bởi Hoa Kỳ. Các nỗ lực đó có tác động quan trọng, nhưng thiếu
tính chất tổ chức trung tâm và thiếu kế hoạch nên không thành công trong việc
đáp ứng nhiều nhu cầu căn bản của châu Âu. Từ năm 1943, Ủy ban Phục hồi và Cứu
trợ Liên hiệp quốc (United Nations Relief and Rehabilitation Administration -
UNRRA) đã được thành lập để cung cấp viện trợ cho các vùng đất được giải phóng
từ phe Trục sau chiến tranh thế giới thứ hai. UNRRA cung cấp hàng tỷ đô la
trong các khoản viện trợ, và giúp được khoảng 8 triệu người tị nạn. Tổ chức này
dừng hoạt động tại các trại cho người tị nạn vào năm 1947 tại châu Âu, vì dự
trù Kế hoạch Marshall sẽ thay thế nó. Nhiều hoạt động của tổ chức này được
chuyển giao cho các cơ sở Liên Hiệp Quốc khác.
II. KẾ HOẠCH MARSHALL
Từ trước khi có
bài diễn văn của Tướng Marshall, một số người đã đặt vấn đề cần lên kế hoạch
tái thiết châu Âu. Ngoại trưởng Mỹ James F. Byrnes đệ trình một phiên bản trước
đó của kế hoạch này trong bài diễn văn "Restatement of Policy on
Germany" (Tuyên bố chính sách cho nước Đức) tại Nhà hát Opera ở Stuttgart
vào 6/9/1946. Trong một loạt các báo cáo với tên "The President's Economic
Mission to Germany and Austria" (Chương trình kinh tế của Tổng thống cho
Đức và Áo), một báo cáo được Tổng thống Harry S. Truman ủy thác, cựu Tổng thống
Herbert Hoover đã đưa ra một quan điểm nghiêm túc về kết quả chính sách chiếm
đóng Đức. Trong báo cáo đó Hoover đề nghị nhiều thay đổi cơ bản trong chính
sách chiếm đóng. Thêm vào đó, Tướng Lucius D. Clay đề nghị với nhà công nghiệp
Lewis H. Brown tiến hành khảo sát nước Đức hậu chiến và phác thảo bản báo cáo
"A Report on Germany" (Báo cáo về nước Đức) vào năm 1947, bao gồm
nhiều thông tin căn bản liên quan đến các vấn đề mà Đức phải đương đầu, với lời
khuyên cho việc tái thiết. Thứ trưởng ngoại giao Mỹ Dean Acheson cũng có một
bài diễn văn quan trọng về vấn đề này, nhưng bị bỏ ngoài tai; và Phó tổng thống
Alben W. Barkley cũng đã lên tiếng về ý tưởng này.
Lựa chọn cơ bản
khác cho việc sử dụng một lượng tài trợ của Mỹ là lấy chúng từ ngay nước Đức.
Năm 1944, ý tưởng này được biết đến với tên gọi Kế hoạch Morgenthau, theo tên
Bộ trưởng Tài chính Mỹ là Henry Morgenthau. Kế hoạch đó sẽ trích một lượng bồi
thường chiến phí khổng lồ từ nước Đức để tái xây dựng các quốc gia đã bị Đức
tấn công tàn phá, và cũng là để ngăn nước Đức không bao giờ có thể vươn dậy
được. Một kế hoạch gần như thế là Kế hoạch Monnet của một viên chức Pháp tên
Jean Monnet, kế hoạch này đề nghị dành cho Pháp quyền kiểm soát vùng công
nghiệp than đá của Đức là Ruhr và Saar để sử dụng các nguồn tài nguyên cho việc
nâng sản lượng công nghiệp của Pháp lên mức 150% trước chiến tranh. Năm 1946,
các quốc gia Đồng Minh tham gia chiếm đóng Đức đã đồng ý đặt ra các hạn mức
nghiêm ngặt về việc bao giờ có thể cho phép nước Đức tái công nghiệp hóa. Định
mức cũng được đặt ra về việc bao nhiêu sắt thép và than đá Đức được phép sản
xuất. Kế hoạch công nghiệp đầu tiên của Đức, được gọi là "thỏa thuận mức
công nghiệp", được ký kết đầu năm 1946, theo đó ngành công nghiệp nặng của
Đức phải giảm xuống mức 50% của năm 1938 bằng cách phá hủy 1.500 nhà máy. Những
vấn đề hiển hiện trong kế hoạch này trở nên rõ ràng vào cuối năm 1946 và thỏa
thuận này phải được sửa lại mấy lần, lần cuối cùng là vào năm 1949. Việc phá bỏ
các nhà máy của Đức tuy vậy tiếp tục diễn ra cho tới tận năm 1950. Nước Đức từ
lâu đã là nhà công nghiệp khổng lồ của châu Âu nên sự khốn khó của họ kéo lùi
lại sự phục hồi của châu Âu nói chung. Sự thiếu thốn trầm trọng ở Đức cũng làm
cho việc chiếm đóng Đức trở nên hết sức tốn kém, vì quân đội Đồng Minh chiếm
đóng Đức phải tự xoay xở lấy phần lớn những vật tư cần thiết. Các yếu tố đó,
cộng với sự lên án rộng khắp của công luận sau khi các kế hoạch này bị để lộ
cho báo chí, khiến người ta trên thực tế phải bác bỏ Kế hoạch Monnet và Kế
hoạch Morgenthau. Tuy nhiên một số ý tưởng của họ phần nào vẫn có đất sống
trong chỉ thị JSC 1067 (Joint Chiefs of Staff Directive 1067), kế hoạch này
trên thực tế là phần cơ bản chính sách chiếm đóng của Mỹ cho tới tháng 7 năm
1947. Các trung tâm công nghiệp mỏ như Saar và Silesia bị tách khỏi nước Đức,
một số ngành công nghiệp dân sự bị phá bỏ để kìm hãm sản lượng, khu công nghiệp
Ruhr cũng đứng trước nguy cơ bị tách rời vào cuối năm 1947. Tuy nhiên tới tháng
4 năm 1947, Truman, Marshall và thứ trưởng ngoại giao Mỹ Dean Acheson cuối cũng
cũng bị thuyết phục rằng cần phải sử dụng một nguồn viện trợ lớn từ chính nước
Mỹ.
Ý tưởng về một
kế hoạch tái thiết là một sản phẩm của sự dịch chuyển tư tưởng đã bắt đầu xảy
ra ở nước Mỹ từ cuộc Đại suy thoái. Cuộc khủng hoảng kinh tế trong thập niên
1930 khiến cho rất nhiều người tin rằng nền kinh tế thị trường tự do mà không
được kìm hãm sẽ không thể nào đảm bảo cho sự phồn thịnh kinh tế. Nhiều người đã
góp công sức cho việc thiết lập ra Chính sách kinh tế mới (New Deal) để phục
hồi nền kinh tế Hoa Kỳ, giờ đây muốn áp dụng bài học này cho châu Âu. Cùng thời
gian đó, cuộc Đại suy thoái cũng cho thấy nguy cơ đến từ hàng rào thuế quan và
chính sách bảo hộ, tạo nên một niềm tin mạnh mẽ vào sự cần thiết phải có tự do
mậu dịch và thống nhất nền kinh tế châu Âu. Không hài lòng với những hậu quả từ
Kế hoạch Morgenthau, ngày 18 tháng 3 năm 1947, cựu Tổng thống Mỹ Hoover tuyên
bố: "Người ta có ảo tưởng là một nước Đức mới sau sự sáp nhập có thể bị
biến thành một “quốc gia an bình”. Việc này là bất khả thi trừ trường hợp người
ta hủy diệt hay cưỡng bức 25 triệu người dời ước Đức". Chính sách áp dụng
cho nước Đức thay đổi nhanh chóng chỉ vài tháng sau đó và Kế hoạch Morgenthau
hoàn toàn bị đảo ngược.
Các cuộc thảo
luận công cộng trước đó về sự cần thiết của việc tái thiết hầu như bị lờ đi vì
người ta vẫn không rõ là nó có phải là một định hướng chính sách chính thức của
Chính phủ Mỹ hay không. Do đó, Chính phủ Mỹ quyết định là mọi nghi hoặc phải
được loại bỏ bởi một bài diễn văn quan trọng của Ngoại trưởng Mỹ George
Marshall. Marshall đã diễn thuyết trước khóa sinh viên tốt nghiệp Đại học
Harvard vào 5/6/1947. Đứng trước những bực thang của Nhà thờ Memorial tại
Vườn Harvard, ông hứa Hoa Kỳ sẽ viện trợ để thúc đẩy sự khôi phục và tái thiết
châu Âu. Ông vạch rõ Chính phủ Hoa Kỳ đã sẵn sàng để đóng góp cho sự hồi phục
tại Châu Âu. Ông nói: "Điều rất hợp lý là Hoa Kỳ cần phải làm tất cả những
gì có thể để giúp mang lại trạng thái lành mạnh cho nền kinh tế thế giới, mà
không có nó sẽ không có sự ổn định chính trị và không có nền hòa bình vững
chắc. Chính sách của chúng ta là không chống lại bất kỳ quốc gia nào, mà chống
lại đói kém, nghèo nàn, tuyệt vọng và hỗn loạn. Bất kỳ chính phủ nào sẵn lòng
giúp một tay để tái thiết sẽ nhận được sự trợ giúp toàn tâm toàn ý của nước
Mỹ". Marshall tin tưởng chắc chắn rằng ổn định kinh tế sẽ mang lại ổn định
chính trị tại châu Âu. Ông đề xuất viện trợ, nhưng các quốc gia châu Âu sẽ phải
tự tạo ra các chương trình hành động của chính họ.
Bài diễn văn,
soạn bởi Charles Bohlen, không có một chi tiết hay con số cụ thể nào. Yếu tố
quan trọng nhất của bài diễn văn này là việc kêu gọi các quốc gia châu Âu gặp
nhau và tạo ra kế hoạch tái thiết châu Âu, rồi nước Mỹ sẽ cung cấp tài chính
cho kế hoạch đó. Chính phủ Mỹ tin rằng kế hoạch này sẽ không nhận được sự đồng
thuận từ nhiều người Mỹ và bài diễn văn nhắm chủ yếu vào các thính giả châu Âu.
Để bài diễn văn này không rơi vào tay các báo tại Hoa Kỳ, các ký giả đã không
được thông báo, và cùng ngày hôm đó Tổng thống Truman đã tổ chức một buổi họp
báo để thu hút sự quan tâm từ báo giới Mỹ. Ngược lại, Acheson được phái đi để
liên hệ với giới truyền thông châu Âu, đặc biệt là truyền thông Anh, và bài
diễn văn được đọc toàn văn trên đài BBC.
Liên Xô khước từ tham gia
Trong một
bài diễn văn trước Liên Hiệp Quốc, Thứ trưởng Bộ ngoại giao Liên Xô Andrei
Ianuaryevich Vyshinsky tuyên bố Kế hoạch Marshall vi phạm các nguyên tắc của
Liên Hiệp Quốc. Ông buộc tội Hoa Kỳ tìm âm mưu áp đặt ý muốn của mình lên các
quốc gia độc lập, cùng với việc sử dụng việc phân phối viện trợ từ nguồn lực
kinh tế của mình cho các quốc gia nghèo như một công cụ gây áp lực chính trị.
Việc biến kế
hoạch thành hiện thực đòi hỏi có sự đàm thoại giữa các quốc gia liên quan, đồng
thời kế hoạch này cần được thông qua tại Quốc hội Mỹ. Vì vậy mười sáu quốc gia
đã nhóm họp tại Paris để quyết định viện trợ của Mỹ sẽ ở dưới dạng gì và sẽ
được phân chia ra sao. Quá trình đàm phán kéo dài và phức tạp, với mỗi quốc gia
đều có mối quan tâm của riêng mình. Bận tâm chính của Pháp là làm sao để Đức
không thể tái lập thành một cường quốc mang lại hiểm họa như trước. Các quốc
gia Benelux, dù cũng phải gánh chịu ách thống trị của Đức Quốc xã, nhưng đã từ
lâu gắn kết với nền kinh tế Đức, hiểu rằng sự phồn vinh của mình tùy thuộc vào
việc nước Đức có hồi phục được hay không. Các quốc gia Scandinavia, đặc biệt là
Thụy Điển, nhấn mạnh là sự giao thương tồn tại lâu dài giữa họ và các quốc gia
Đông Âu không bị gián đoạn, và sự trung lập của họ không bị xâm phạm. Nước Anh
muốn được hưởng qui chế đặc biệt, vì e ngại là nếu họ chỉ được đối xử ngang
hàng với các quốc gia bị tàn phá trong chiến tranh, thì có lẽ họ sẽ chẳng nhận
được mấy viện trợ. Người Mỹ thì thúc đẩy tự do mậu dịch và thống nhất châu Âu
để tạo nên bức tường thành chống lại chủ nghĩa cộng sản. Chính quyền Truman,
đại diện bởi William Clayton, hứa hẹn với châu Âu là họ sẽ được tự do lập kế
hoạch, nhưng chính quyền Mỹ cũng nhắc nhở họ là để kế hoạch có thể được đưa vào
thực hiện, nó phải được Quốc hội Mỹ thông qua. Phần lớn Quốc hội Mỹ muốn có tự
do mậu dịch và thống nhất châu Âu, nhưng cũng ngần ngại không muốn bỏ quá nhiều
tiền ra để trợ giúp Đức. Cuối cùng họ cũng đạt được thỏa thuận và châu Âu gửi
một bản kế hoạch tái thiết cho Washington. Theo bản kế hoạch này, châu Âu yêu
cầu 22 tỷ đô la viện trợ. Truman cắt giảm số này xuống còn 17 tỷ đô la trước
khi đưa ra Quốc hội. Kế hoạch này vấp phải sự phản kháng kịch liệt từ phía đối
lập trong Quốc hội, phần lớn là từ phía người của đảng Cộng hòa, vốn trủ trương
biệt lập và không muốn có một chương trình chi tiêu ngân sách quá nhiều. Đại
diện nổi bật nhất của họ là Robert A. Taft. Kế hoạch này cũng gặp sự phản đối
từ cánh tả, với Henry A. Wallace là người phản đối mạnh nhất. Wallace cho rằng
kế hoạch này là hình thức trợ giá cho các nhà xuất khẩu của Hoa Kỳ, và đoán
chắc nó sẽ gây ra sự phân cực trên thế giới giữa phương Đông và phương Tây. Sự
phản đối kế hoạch này giảm mạnh bởi cơn sốc gây do cuộc lật đổ chính phủ ở Tiệp
Khắc vào tháng 2/1948. Rất nhanh sau đó một dự thảo 5 tỷ đô la được Quốc hội
thông qua với sự ủng hộ đến từ cả hai đảng. Quốc hội Mỹ sau cùng chấp thuận
đóng góp 12,4 tỷ đô la trong vòng 4 năm cho Kế hoạch Marshall.
Ngày 13 tháng 4
năm 1948, Tổng thống Truman ký bản Kế hoạch Marshall thành luật, thiết lập Ủy
ban Hợp tác Kinh tế (Economic Cooperation Administration - ECA) để giám sát
chương trình này và giao cho Paul G. Hoffman lãnh đạo. Cùng năm, các quốc gia
tham gia kế hoạch này (Áo, Bỉ, Đan Mạch, Pháp, Tây Đức, Anh, Hy Lạp, Iceland,
Ireland, Ý, Luxembourg, Hà Lan, Na Uy, Thụy Điển, Thụy Sĩ, Thổ Nhĩ Kỳ và Hoa
Kỳ) ký bản thỏa ước thiết lập một cơ qua điều phối viện trợ-tài chính, Tổ chức
Hợp tác Kinh tế châu Âu (tiền thân của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế),
do Robert Marjolin lãnh đạo.
Khoản viện trợ
lớn đầu tiên được chuyển cho Hy Lạp và Thổ Nhĩ Kỳ vào 1/1947, đây là các quốc
gia được coi như tuyến đầu trong cuộc chiến chống lại sự bành trướng của chủ
nghĩa cộng sản, và vốn đã được trợ giúp dưới Học thuyết Truman. Ban đầu Anh hỗ
trợ cho các phe phái chống cộng tại các quốc gia trên, nhưng do bản thân cũng
phải đương đầu với tình hình kinh tế khó khăn, họ phải nhờ đến Hoa Kỳ để tiếp
tục các nỗ lực của họ. ECA bắt đầu chính thức đi vào hoạt động từ tháng 7/1948.
Nhiệm vụ chính của nó, theo tôn chỉ, là thúc đẩy nền kinh tế châu Âu: gia tăng
sản lượng, hỗ trợ đồng tiền các quốc gia châu Âu, mở mang giao thương quốc tế,
đặc biệt là với Mỹ, vì lợi ích của nền kinh tế Hoa Kỳ đòi hỏi các quốc gia Âu
Châu phải trở nên thịnh vượng để có thể nhập cảng hàng hóa của Mỹ. Một mục tiêu
không chính thức khác của Ủy ban Hợp tác Kinh tế (ECA), và Kế hoạch Marshall,
là kiềm chế sự gia tăng ảnh hưởng của Liên Xô tại Châu Âu, đặc biệt là sự lớn
mạnh của các đảng cộng sản tại các quốc gia như Tiệp Khắc, Pháp và Ý.
Tiền từ Kế hoạch
Marshall được chuyển cho chính phủ các quốc gia Âu châu. Các quĩ này được đồng
quản trị bởi chính quyền sở tại và ECA. Tại mỗi thủ đô các nước châu Âu đều có
một phái đoàn ECA, bao gồm những thương gia Hoa Kỳ có vai vế, nắm nhiệm vụ cố
vấn trong quá trình thực hiện. Người ta khuyến khích hợp tác phân phối các quĩ
hỗ trợ, và tổ chức các hội thảo với các lãnh đạo công đoàn để giám sát nền kinh
tế, xem xét những nơi cần được hỗ trợ.
Các khoản hỗ trợ
từ Kế hoạch Marshall được phần lớn sử dụng mua hàng hóa từ Mỹ. Các quốc gia
châu Âu gần như đã khánh kiệt nguồn dự trữ ngoại tệ trong thời chiến, và tiền
từ Kế hoạch Marshall gần như là nguồn tài chính duy nhất mà họ có được để nhập
khẩu hàng hóa từ nước ngoài. Ban đầu, đồ nhập khẩu bao gồm chủ yếu là những nhu
yếu phẩm như lương thực và xăng dầu, nhưng về sau, hàng hóa chuyển sang các vật
tư thiết yếu cho quá trình tái thiết, như mục tiêu ban đầu vạch ra. Những năm
về sau, dưới áp lực của Quốc hội Mỹ và sự bùng phát của Chiến tranh Triều Tiên,
một lượng lớn viện trợ được dùng để tái vũ trang quân đội các quốc gia Tây Âu.
Trong khoảng 13 tỷ đô la được dành ra cho tới giữa năm 1951, 3,4 tỷ đô la được
dùng để nhập nguyên liệu thô và hàng bán thành phẩm; 3,2 tỷ đô la dành cho
lương thực, thực phẩm và phân bón; 1,9 tỷ mua máy móc, xe cộ và thiết bị; 1,6
tỷ cho xăng dầu.
Người ta cũng
lập ra các quỹ đối ứng, sử dụng viện trợ từ Kế hoạch Marshall để thiết lập các
quĩ tiền tệ bản xứ. Theo các nguyên tắc của ECA, 60% các quĩ đó phải được dùng
để đầu tư vào công nghiệp. Điều này rất đáng chú ý tại Đức, nơi các quĩ do
chính phủ quản lý đóng một vai trò quan trọng trong việc cho các công ty tư
nhân vay tiền để tiến hành tái thiết. Các quĩ này đóng vai trò trung tâm trong
việc tái công nghiệp hóa nước Đức. Ví dụ như trong những năng 1949-1950, 40%
các khoản đầu tư cho công nghiệp than ở Đức đến từ các quĩ này. Các công ty có
nghĩa vụ hoàn trả các khoản vay lại cho chính phủ, và số tiền này sẽ được đem
cho một ngành kinh tế khác vay. Quá trình này được tiếp tục cho đến ngày nay
dưới sự quản lý của ngân hàng nhà nước KfW. Quỹ Đặc biệt này, khi đó được quản
lý bởi Bộ Kinh tế Liên bang, trị giá tới hơn 10 tỷ mark Đức năm 1971. Năm 1997,
nó lên tới 23 tỷ mark. Nhờ vào hệ thống cho vay quay vòng, quỹ này cho tới năm
1995 đã có thể dành các khoản vay lãi xuất thấp cho người dân Đức với tổng trị
giá lên tới 140 tỷ mark. Khoảng 40% còn lại của quỹ đối ứng được dùng để trả
nợ, bình ổn tiền tệ, hoặc đầu tư vào các chương trình phi công nghiệp. Nước
Pháp sử dụng các quỹ đối ứng này rộng rãi nhất, dùng chúng để cắt giảm thâm hụt
ngân sách. Tại Pháp và hầu hết các quốc gia khác, nguồn tiền từ các quỹ đối ứng
được gộp vào tổng thu ngân sách nhà nước, chứ không được dùng để quay vòng vốn
như ở Đức.
Một chương trình
ít tốn kém hơn rất nhiều, mà cũng hết sức hiệu quả, do ECA đề ra, là Chương
trình Hỗ trợ kỹ thuật. Chương trình này tài trợ cho các nhóm kỹ sư và các nhà
công nghiệp châu Âu du lịch Hoa Kỳ, thăm quan hầm mỏ, nhà máy, lò luyện kim...
để họ có thể bắt chước các tiến bộ mà Hoa Kỳ đã đạt được khi trở về nước. Cùng
thời gian, hàng trăm chuyên viên kỹ thuật Hoa Kỳ cũng được gửi sang châu Âu để
hỗ trợ.
Viện trợ từ Kế
hoạch Marshall được phân bổ cho các nước đại thể tính trên đầu người. Một phần
lớn số viện trợ được dành cho các cường quốc công nghiệp lớn, vì các ý kiến đều
cho rằng sự phục hồi của họ là điều kiện thiết yếu cho sự tồn vong của Châu Âu
nói chung. Các quốc gia châu Âu trong Khối Đồng Minh thời chiến tranh thế giới
thứ hai được nhiều viện trợ trên đầu người hơn một chút, còn các quốc gia Trung
lập hoặc trong Phe Trục được ít hơn. Bảng sau cho số lượng tiền và năm từ cuốn
The Marshall Plan Fifty Years Later. Không có số liệu chính xác về số
lượng tiền, vì các nhà nghiên cứu không nhất trí được liệu những khoản viện trợ
nào trong khoảng thời gian đó là một phần của Kế hoạch Marshall.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Đơn vị: triệu USD. Nguồn:
The Marshall Plan Fifty Years Later.
|
Ban đầu, người
ta dự tính sẽ kết thúc Kế hoạch Marshall vào năm 1953. Nỗ lực nhằm gia hạn kế
hoạch này bị ngưng lại do phí tổn ngày càng gia tăng của cuộc Chiến tranh Triều
Tiên và quá trình tái vũ trang. Các thành viên Đảng Cộng hòa Mỹ phản đối kế
hoạch này cũng thắng cử trong cuộc bầu bầu cử Quốc hội Mỹ năm 1950, và sự phản
đối của phe bảo thủ với kế hoạch này lại được khơi lại. Vì vậy, chương trình
này chấm dứt vào năm 1951, dù viện trợ của Mỹ dưới nhiều hình thức khác nhau
tiếp tục tồn tại sau đó.
Trong những năm
từ 1948 cho tới 1952, Châu Âu phát triển nhanh chưa từng thấy. Sản lượng công
nghiệp tăng 35%. Sản xuất nông nghiệp vượt đáng kể so với mức trước chiến
tranh. Tình trạng nghèo đói cùng cực ngay sau khi chiến tranh biến mất. Châu Âu
bước vào một thời kỳ tăng trưởng chưa từng có kéo dài đến hai thập kỷ, cho phép
chất lượng cuộc sống được cải thiện không ngờ. Giữa các sử gia có nhiều cuộc
tranh luận diễn ra về việc có bao nhiêu phần của thành tích này là do Kế hoạch
Marshall. Phần lớn trong số họ bác bỏ ý kiến rằng kế hoạch này là thành tố thần
diệu duy nhất giúp khôi phục châu Âu, vì có nhiều bằng chứng cho thấy sự hồi
phục nói chung đã tự bắt đầu. Phần lớn trong số họ cho là Kế hoạch Marshall chỉ
tăng tốc sự hồi phục, chứ không khởi xướng quá trình đó.
Ảnh hưởng chính
trị của Kế hoạch Marshall có lẽ cũng quan trọng không kém ảnh hưởng kinh tế.
Viện trợ từ Kế hoạch Marshall giúp các quốc gia Tây Âu nới lỏng các biện pháp
khắc khổ và chế độ phân phối, giảm thiểu bất mãn và mang lại ổn định chính trị.
Ảnh hưởng của chủ nghĩa cộng sản tại Tây Âu bị giảm sút mạnh mẽ, trên toàn khu
vực, các đảng cộng sản mất dần sự ủng hộ của dân chúng trong những năm tiếp
theo của Kế hoạch Marshall. Các mối quan hệ thương mại được gây dựng bởi chương
trình này giúp dựng lên Liên minh Bắc Đại Tây Dương, tồn tại suốt thời kỳ Chiến
tranh Lạnh. Cùng lúc, việc các quốc gia Đông Âu không tham dự chương trình này
cũng cho thấy các dấu hiệu rõ rệt đầu tiên về sự phân liệt tại Châu Âu.
Kế hoạch
Marshall cũng đóng một vai trò quan trọng trong quá trình hòa nhập châu Âu. Cả
các nhà lãnh đạo Mỹ và nhiều nhà lãnh đạo châu Âu tin rằng sự hòa nhập là cần
thiết để đảm bảo cho hòa bình và phồn vinh của châu Âu, và sử dụng Kế hoạch
Marshall như một nguyên tắc chỉ đạo để khuyến khích sự hòa nhập. Trong một
chừng mực nào đó, nỗ lực này thất bại, và OEEC chưa bao giờ vươn lên ngoài tầm
một tổ chức hợp tác kinh tế. Thay vào đó, Cộng đồng Than Thép châu Âu, đáng lưu
ý là không bao gồm Anh, lại lớn mạnh để trở thành Liên minh châu Âu. Tuy nhiên,
OEEC đóng vai trò thử nghiệm và chuẩn bị cho cấu trúc và bộ máy quan chức sau
này của Tổ chức kinh tế châu Âu EEC. Kế hoạch Marshall, gắn liền với hệ thống
tiền tệ mang tên Bretton Woods, cũng đảm bảo tự do thương mại trên toàn Âu
châu.
Trong khi một số
sử gia ngày nay cảm thấy việc ca ngợi chương trình này có phần thái quá, thì
người ta vẫn nhìn nhận nó một cách tích cực, và nhiều người cho rằng một chương
trình tương tự có thể sẽ có ích cho nhiều khu vực khác trên thế giới. Sau khi
chủ nghĩa cộng sản sụp đổ, có một số đề nghị về "Kế hoạch Marshall cho
Đông Âu" để khôi phục khu vực này. Những người khác thì đề nghị một Kế
hoạch Marshall cho Châu Phi, và Phó Tổng thống Mỹ Al Gore thì đề xuất Kế hoạch
Marshall toàn cầu. Cụ từ "Kế hoạch Marshall" đã trở thành một phép ẩn
dụ cho bất kỳ một chương trình tầm cỡ quốc gia nhằm giải quyết một vấn đề xã
hội nhất đinh. Nó thường được sử dụng khi nói việc chính phủ bỏ tiền ra để cứu
cánh cho một thất bại trong khu vực tư nhân.
Nền kinh tế Tây
Đức phục hồi một phần là nhờ vào viện trợ kinh tế từ Kế hoạch Marshall, nhưng
phần lớn là nhờ vào cuộc cải cách tiền tệ năm 1948 thay thế đồng Reichsmark
bằng đồng mark, chặn đứng nạn lạm phát leo thang. Hành động củng cố nền kinh tế
Đức này vốn bị tuyệt đối ngăn cấm trong khoảng thời gian hai năm mà chỉ thị JCS
1067 (của phe Đồng Minh chiếm đóng Tây Đức) có hiệu lực. Quá trình giải thể
công nghiệp than và thép của Tây Đức do phe Đồng Minh thực hiện cuối cùng cũng
chấm dứt vào năm 1951. Như vậy, Kế hoạch Marshall chỉ là một trong số nhiều
thành tố đằng sau sự phục hồi kinh tế Đức. Dù vậy, tại Đức huyền thoại về Kế
hoạch Marshall vẫn còn được lưu truyền. Theo cuốn Marshall Plan
1947–1997 A German View bởi Susan Stern, nhiều người Đức vẫn còn tin là
nước Đức là quốc gia duy nhất hưởng lợi từ chương trình này, rằng nó bao gồm
những khoản viện trợ cho không gồm những món tiền lớn, rằng chương trình này là
chương trình độc nhất mang lại sự phục hồi kinh tế nước Đức trong thập niên
1950.
Tổ chức Hợp tác
Kinh tế Châu Âu đóng vai trò lãnh đạo trong việc phân phối tài chính, và ECA
thu xếp việc chuyển hàng hóa. Các nhà cung cấp phía Mỹ được thanh toán bằng đô
la, và số tiền này được ghi vào bên nợ của tài khoản thích hợp của Kế hoạch
Phục hưng châu Âu - ERP. Bên nhận (Châu Âu) phải trả tiền (mặt dù không nhất
thiết phải trả ngay) bằng đồng nội tệ. Số tiền này được nộp vào tài khoản đối
ứng của chính phủ, để đến lượt mình, lại được các quốc gia trong ERP sử dụng
trong các dự án đầu tư.
Phần lớn các
quốc gia tham gia ERP đều nhận thức được ngay từ ban đầu là họ có lẽ sẽ không
bao giờ phải hoàn trả lại số tiền trong tài khoản đối ứng cho phía Hoa Kỳ; số
tiền này cuối cùng được gộp vào ngân sách quốc gia và "biến mất". Ban
đầu, tổng số viện trợ của Mỹ cho Đức (trái với số tiền viện trợ cho các quốc
gia châu Âu khác) phải được hoàn trả. Nhưng sau thỏa thuận về nợ tại London năm
1953, số tiền phải trả được giảm xuống còn khoảng 1 tỷ đô la. Số viện trợ từ
sau ngày 1/7/1951 vào khoảng 270 triệu đô la, trong đó Đức phải trả 16,9 triệu
cho ngân hàng Export-Import Bank Washington của Mỹ. Trên thực tế, Đức không
biết chính xác họ phải trả lại cho Hoa Kỳ bao nhiêu tiền cho tới tận năm 1953,
và muốn số tiền họ được nhận này phải ở dạng tiền cho vay có lãi— một hệ thống
đảm bảo nguồn vốn tiếp tục phát triển, thay vì teo lại. Một ngân hàng sẽ chịu
trách nhiệm quản lý chương trình này. Các khoản vay ERP phần lớn được dùng để
hỗ trợ các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Đức hoàn trả vốn cho Hoa Kỳ thành nhiều đợt
(tờ séc cuối cùng họ trả là vào tháng 6 năm 1971). Tuy nhiên, số tiền được trả
này không phải là từ tài khoản của ERP, mà là từ ngân sách chính phủ trung
ương.
Kế hoạch Marshall đã gặp rất nhiều chỉ trích cả trong quá khừ và
hiện tại:
Những chỉ trích ban đầu: Những lời trỉ trích ban đầu đến
từ phía một số nhà kinh tế theo chủ nghĩa tự do. Wilhelm Röpke, người có ảnh
hưởng lớn đến Bộ trưởng Kinh tế và Kỹ thuật Đức Ludwig Erhard trong kế hoạch
phục hưng kinh tế của ông này, tin rằng sự phục hồi kinh tế nằm trên việc hủy
bỏ chế độ kinh tế chỉ huy tập trung, tái lập kinh tế thị trường tự do ở Châu
Âu, đặc biệt là tại các quốc gia trước đó tồn tại chủ nghĩa phát xít và nền
kinh tế lũng đoạn bởi các tập đoàn đại tư bản. Röpke chỉ trích Kế hoạch
Marshall là đã ngăn sự chuyển đổi sang thị trường tự do bằng cách trợ giúp hệ
thống kinh tế yếu kém đương thời. Erhard đưa lý thuyết của Röpke vào thực hiện,
và sau này công nhận những thành công rực rỡ của nền kinh tế Tây Đức là nhờ vào
ảnh hưởng của Röpke. Henry Hazlitt thì trỉ trích Kế hoạch Marshall trong
cuốn sách xuất bản năm 1947 của ông: Will Dollars Save the World?, lập
luận rằng sự hồi phục kinh tế phải đến từ việc giành giụm, tích lũy của cải và
công ty tư nhân, chứ không phải thông qua việc hỗ trợ một khoản tiền mặt khổng
lồ. Ludwig von Mises cũng chỉ trích Kế hoạch Marshall năm 1951, vì tin rằng
"Sự trợ cấp của Mỹ khiến cho các chính phủ châu Âu có thể che dấu phần nào
các ảnh hưởng tai hại của các chính sách mang tính xã hội mà họ thực
hiện." Ông cũng chỉ trích viện trợ nước ngoài nói chung, cho rằng nó tạo
ra kẻ thù ý thức hệ, thay vì bạn hàng kinh tế, vì nó bóp nghẹt nền kinh tế tự
do.
Những chỉ trích hiện đại:
Việc chỉ trích
Kế hoạch Marshall dễ nhận thấy trong số các học giả theo thuyết xét lại, như
Walter LaFeber, trong những năm 1960 và 1970. Họ lý luận là chương trình này là
sản phẩm của nền kinh tế đế quốc chủ nghĩa của Mỹ, và nó nhằm mục đích kiểm
soát Tây Âu, cũng giống như Liên Xô kiểm soát Đông Âu. Trong bản đánh giá nền
kinh tế Tây Đức từ năm 1945 cho tới năm 1951, nhà phân tích Đức Werner
Abelshauser kết luận là "viện trợ nước ngoài không đóng vai trò quyết định
trong việc bắt đầu quá trình phục hồi kinh tế, cũng như duy trì quá trình
đó." Sự phục hồi kinh tế của Pháp, Ý và Bỉ, như Cowen nhận thấy, đã diễn
ra từ trước khi dòng viện trợ của Mỹ đổ vào. Bỉ, quốc gia sớm nhất và cũng là
quốc gia mạnh mẽ nhất áp dụng chính sách kinh tế thị trường tự do sau khi được
giải phóng năm 1944, là quốc gia có sự phục hồi kinh tế nhanh chóng nhất, và
tránh được nạn thiếu nhà và thiếu lương thực trầm trọng xảy ra tại tất cả các
nước khác khi đó tại châu Âu.
Nguyên Chủ tịch
Hội đồng Dự trữ Liên bang Mỹ Alan Greenspan cho rằng Thủ tướng Đức Ludwig
Erhard có công lớn nhất trong sự phục hồi kinh tế Châu Âu. Greenspan viết trong
hồi ký của mình The Age of Turbulence (Thời đại rối ren), rằng chính sách kinh
tế của Erhard là khía cạnh quan trọng nhất của sự phục hồi kinh tế hậu chiến
châu Âu, có giá trị hơn nhiều so với đóng góp của Kế hoạch Marshall. Ông tuyên
bố rằng việc Erhard giảm bớt các quy chế đã cho phép sự thần kỳ của nền kinh tế
Đức diễn ra, và chính sách đó cũng góp phần khiến nhiều quốc gia Âu châu khác
hồi phục. Sự phục hồi của Nhật Bản cũng được dùng như một phản ví dụ, vì họ tự
lực tăng trưởng mãnh liệt mà không có bất kỳ sự trợ giúp nào. Sự phục hồi của
họ được coi là do các biện pháp kích thích kinh tế truyền thống, như tăng cường
đầu tư, hỗ trợ bởi tỷ lệ tiết kiệm cao, và thuế thấp. Nhật có một nguồn vốn lớn
chảy vào trong cuộc Chiến tranh Triều Tiên, nhưng đó là nguồn vốn dưới dạng đầu
tư, chứ không phải là để trợ giá, và nguồn vốn đó còn tỏ ra hữu ích hơn rất
nhiều.
Những người chỉ
trích kế hoạch Marshall cũng tìm cách chỉ ra rằng kế hoạch này để lại di sản là
sự bắt đầu của những chương trình viện trợ nước ngoài tai hại. Kể từ những năm
1990, những nhà kinh tế học đã bắt đầu phản bác lại ý tưởng về viện trợ nước
ngoài. Ví dụ như Alberto Alesina và Beatrice Weder, tổng kết lại tư liệu kinh
tế về viện trợ nước ngoài và sự tham nhũng, và thấy rằng viện trợ phần lớn đã
bị sử dụng lãng phí, cho lợi ích bản thân của chính phủ và các quan chức chính
phủ, dẫn đến gia tăng nạn tham nhũng. Chính sách khuyến khích các chính phủ
thối nát này khi đó được gán cho những động lực ban đầu của Kế hoạch Marshall.
Noam Chomsky
viết rằng số tiền mà người Mỹ viện trợ cho Pháp và Hà Lan cũng bằng với số kinh
phí mà những quốc gia này sử dụng để chi cho lực lượng quân sự của họ ở Đông
Nam Á. Kế hoạch Marshall nguyên là để "thiết lập cơ sở cho một số lớn đầu
tư tư nhân của Mỹ tại châu Âu, thiết lập nền móng cho các công ty xuyên quốc
gia lớn." Những chỉ trích về Kế hoạch Marshall khác đến từ báo cáo rằng Hà
Lan sử dụng một phần lớn số viện trợ để tái chiếm Indonesia trong Chiến tranh
giành độc lập Indonesia.
Kế hoạch Marshall
– kế hoạch phục hưng châu Âu, cho đến nay còn rất nhiều tranh luận về tính hiệu
quả và tác động của nó đối với Tây Âu, với những điều kiện bó buộc, kế hoạch
Marshall đã tạo cho Hoa Kì những điều kiện cần thiết để lũng đoạn thị trường và
nô dịch các nước châu Âu. Mục tiêu của Hoa Kì trong kế hoạch Marshall thể hiện
rất rõ: nhằm chia cắt lâu dài và phục hồi nền kinh tế của bọn quân phiệt Tây
Đức, Bao vây kinh tế Liên Xô và các nước Đông Âu, kế hoạch Marshall cũng là kế
hoạch quân sự và chính trị, như vậy kế hoạch Marshall không chỉ viện trợ cho
Tây Âu sau chiến tranh mà còn mang tính chiến lược của Hoa Kì.
Có thể nói: “Chủ thuyết
Truman”, “Kế hoạch Marshall” và “Điểm 4” trở thành bộ ba cấu thành chính sách
đối ngoại của Hoa Kì cho đến những năm đầu thập niên 1950 nhằm ngăn chặn sự ra
đời của khối xã hội chủ nghĩa.
1. Lê Phụng Hoàng, Lịch sử quan hệ quốc tế sau chiến tranh
thế giới thứ hai, (Tập 1: 1945-1975), 2007, tr.26-27.
2. Lê Văn Quang, Lịch sử quan hệ quốc tế từ năm 1917 đến
1945, NXB GD, tr.21-27.
3. Nguyễn Anh Thái (cb), Lịch sử thế giới hiện đại, NXB GD.
4. Trên Internet:
http://vi.wikipedia.org
http://vietnamese.vietnam.usembassy.gov
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét